Ποιοι μας θέλουν "Απέλλα" και ποιοι συμμέτοχους;

Την περασμένη εβδομάδα ανέκυψε ένα σημαντικό ζήτημα: Πρέπει να αποφασίζουν οι πολίτες για σημαντικά θέματα μέσω δημοψηφισμάτων; Μήπως είναι ανώριμοι για κάτι τέτοιο και επομένως θα περιέλθουμε σε τέλμα εισπράττοντας διαρκώς όχι σε κάθε αλλαγή; Θα έπρεπε να γίνει δημοψήφισμα για την κύρωση της Συνθήκης της Λισαβόνας, όπως προτείνει το ΠΑΣΟΚ; Μήπως οι Έλληνες πολίτες το απέρριπταν χωρίς πολύ σκέψη;

Η θέση υπέρ των δημοψηφισμάτων βασίζεται στην αρχή ότι σε μια ώριμη δημοκρατία δεν περνάνε στα κρυφά οι μεγάλες αποφάσεις. Όλες οι μεγάλες αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται από τους πολίτες και όχι τους εκπροσώπους τους, οι οποίοι πρέπει να περιορίζονται στην άσκηση εκτελεστικής εξουσίας. Σε μια τέτοια δημοκρατία ο λαός πρέπει να πείθεται για τις τομές που του προτείνονται, πρέπει να διεξάγεται δημόσιος διάλογος. Σε μια τέτοια Δημοκρατία απαιτείται ενημέρωση, διάλογος και γνώση. Αυτό σημαίνει ότι οι ηγεσίες ένα καθήκον έχουν: να πείθουν, όχι να κρύβονται. Οι ηγεσίες δεν πρέπει να αποφασίζουν ερήμην των πολιτών, έχουν υποχρέωση να πείσουν τους πολίτες για αυτά που πιστεύουν. Στη λογική αυτή τα δημοψηφίσματα λένε ναι στις αλλαγές και όχι στην συντήρηση.

Ο αντίλογος στο παραπάνω σκεπτικό, προτάσσοντας το γεγονός ότι τα όχι που εκστομίζονται για εντελώς διαφορετικούς λόγους αθροίζονται πολύ πιο εύκολα από τα κριτικά ναι, λέει ότι οι σημαντικές αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται από λίγους. Με την λογική αυτή επισημαίνεται ότι ο λαός δεν μπορεί να αποφασίσει υπέρ των μεγάλων αλλαγών που του προτείνονται και ισχυρίζεται ότι η πρόοδος είναι δουλειά που ανήκει σε λίγους πεφωτισμένους. Είναι προφανές ότι η λογική αυτή μπορεί να λειτουργεί στα πλαίσια μιας σχολικής τάξης όπου οι μαθητές υπακούουν τον δάσκαλό τους που ξέρει καλύτερα, αλλά επί της ουσίας της είναι σαφέστατα αντιδημοκρατική.

***

Το ίδιο ακριβώς ζήτημα είχε επιλυθεί στην αρχαία Ελλάδα.

Σπάρτη: η "θεόπνευστη" Μεγάλη Ρήτρα, η άβουλη Απέλλα και οι ισόβιοι αξιωματούχοι
Στην Σπάρτη -της οποίας το πολίτευμα ήταν πρότυπο αριστοκρατικού συστήματος καθώς αποτελούσε μείξη μοναρχίας και ολιγαρχίας- η εξουσία ασκούνταν σύμφωνα με ένα χρησμό που τους είχε απευθύνει το μαντείο των Δελφών, την Μεγάλη Ρήτρα. Σύμφωνα με αυτή, την εξουσία ασκούσε η Μικρή Εκκλησία, μια ελίτ 30 συν 5 ατόμων. Δύο ισόβιοι Βασιλείς, 28 ισόβιοι Γερουσιαστές άνω των 60 ετών και, 5 έφοροι-ελεγκτές με μειωμένη ισχύ.

Η αρχαία Σπάρτη είχε θεσμοθετηθεί και συνέλευση πολιτών που ονομαζόταν Απέλλα. Την Απέλλα όμως η πεφωτισμένη ελίτ την είχε φέρει στα μέτρα της. Οι ψηφοφορίες γίνονταν δια βοής, μια διαδικασία που ο Αριστοτέλης είχε αποκαλέσει παιδική! Είχε μόνο δικαίωμα επικύρωσης αποφάσεων που είχε ήδη λάβει η ελίτ και που αφορούσαν ελάχιστα ζητήματα μεγάλης σημασίας. Ο πολίτης δεν μπορούσε να καταθέσει πρόταση προς ψήφιση, να λάβει τον λόγο ή να συμπληρώσει μια υφιστάμενη πρόταση. Επειδή δε ο λαός διέστρεφε τις προτάσεις των ευγενών με προσθήκες και αφαιρέσεις, ο βασιλιάς Θεόπομπος προσέθεσε την εξής καταπληκτική φράση: αν ο λαός εκλέξει κακή γνώμη οι γέροντες και οι ευγενείς πρέπει να αντιστέκονται, να μην την επικυρώνουν και να διαλύουν την Απέλλα. Στην περίπτωση δηλαδή που η Απέλλα ψήφιζε αντίθετα στην βούληση της ισόβιας ελίτ, αυτή μπορούσε να διαλύσει την Απέλλα και να μην αναγνωρίσει το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας. Τόσο απλά!

***

Αθήνα: εκλογή με κλήρωση, καθολική συμμετοχή όλων σε κάθε απόφαση, πλαφόν δύο θητειών για όλα τα αξιώματα, οστρακισμός
Στην δημοκρατική Αθήνα από την άλλη, ο πολίτης ήταν φορέας πραγματικής εξουσίας, καθώς η κύρια δραστηριότητα των πολιτών ήταν η πολιτική και, πλατιά τμήματα της κοινωνίας είχαν αποφασιστική ισχύ στη διαδικασία λήψης αποφάσεων μέσω της συμμετοχής. Όλες οι ουσιαστικές αρμοδιότητες ανήκαν σε αιρετά όργανα όπως η Βουλή των Πεντακοσίων και το δικαστήριο της Ηλιαίας. Στα όργανα αυτά μπορούσαν να συμμετάσχουν όλοι οι πολίτες χωρίς καμία διάκριση ή περιορισμό. Δύο στοιχεία περιόριζαν την παντοδυναμία του πολίτη: οι νόμοι και ο οστρακισμός.

Ανώτερο όργανο ήταν η Εκκλησία του Δήμου στην οποία συμμετείχαν όλοι οι πολίτες της Αθήνας αυτόβουλα. Στην Εκκλησία του Δήμου, η οποία συνεδρίαζε με ημερήσια διάταξη που καθόριζε η Βουλή των Πεντακοσίων, συμμετείχαν περίπου 6.000 άτομα. Οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ανάταση του χεριού και καταμέτρηση. Αποφάσιζε για πόλεμο και ειρήνη, συμμαχίες και διπλωματικές σχέσεις, δημόσια έργα, αλλά και για δευτερεύοντα ζητήματα διοικητικής φύσης που σήμερα αντιμετωπίζονται από τις δημόσιες υπηρεσίες. Αν κάποιος πολίτης θεωρούσε ότι οι αποφάσεις αντίκεινται στους νόμους ή ότι κάποια διαδικασία ήταν παράτυπη, μπορούσε να καταθέσει αγωγή που ονομαζόταν γραφή παρανόμων.

Η Βουλή των πεντακοσίων αποτελούνταν από βουλευτές που επιλέγονταν με κλήρωση μεταξύ των υποψηφίων, αρκεί να ήταν πάνω από 30 ετών. Κάποιος πολίτης μπορούσε να είναι βουλευτής για δύο το πολύ ετήσιες θητείες. Οι συνεδριάσεις της Βουλής ήταν κατά κανόνα δημόσιες.

Στην πόλη της Αθήνας δεν υπήρχε μόνιμος δημοσιοϋπαλληλικός μηχανισμός, καθώς τα αξιώματα αυτά τα καταλάμβαναν πολίτες που εκλέγονταν με κλήρο για ένα έτος. Εκλογή με ανάταση χεριού υπήρχε για θέσεις όπως οι ταμίες, οι στρατιωτικές αρχές και ο προϊστάμενος της ύδρευσης.

Ο οστρακισμός γινόταν με μυστική ψηφοφορία και σκοπός του ήταν η απομάκρυνση όποιου φαινόταν ότι προσπαθεί να εγκαθιδρύσει τυραννία.
Η ποινή του οστρακισμού ήταν η ατιμία: 10 χρόνια εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων. Μετά από το διάστημα αυτό μπορούσε να γυρίσει στην Αθήνα, όπου θα έβρισκε άθικτη την περιουσία του. Στη διαδικασία αυτή απέβαλλαν προληπτικά όποιον θεωρούσαν ότι μπορεί να βλάψει την πόλη και, δεν είχε την έννοια της ποινής αλλά της αποβολής από τα πολιτικά τεκταινόμενα. Η διαδικασία του οστρακισμού δείχνει και το επίπεδο της εμπιστοσύνης που υπήρχε στο πολίτευμα: ο καθένας είχε αναθέσει στην Εκκλησία του Δήμου να τον εξορίζει κατά βούληση και μόνο με την υποψία της απόκλισης από το πολίτευμα! Αν εφαρμοζόταν σήμερα οστρακισμός το πιο πιθανό είναι πολλοί να ετοίμαζαν βαλίτσες...

***

Το σήμερα: τι πολίτευμα θέλουμε;

Τίθεται λοιπόν το ερώτημα: πως πρέπει να κυβερνάται μια κοινωνία σήμερα; Με το πνεύμα και τα χαρακτηριστικά της Αθήνας ή με την λογική της Σπάρτης; Τι ζητάμε;

• Έλεγχος μέσω του οστρακισμού ή ασυδοσία με τυπικές δομές ελέγχου όπως οι έφοροι της Σπάρτης;
• Ισόβιες θητείες ευγενών ή εκλογές με κληρώσεις και πλαφόν θητειών;
• Συμμετοχική δημοκρατία ή εξουσία βασισμένη σε χρησμό της Πυθίας;
• Γραφειοκρατικοί δημοσιοϋπαλληλικοί μηχανισμοί ή κατάληψη των αξιωμάτων από όλους τους πολίτες;
• Δημοψηφίσματα ή κυρώσεις συνθηκών;
  

Από την ιστορική έρευνα που έχει γίνει για εκείνη την εποχή, δεν τεκμηριώνεται ότι η "πολύ δημοκρατία βλάπτει". Το αντίθετο, αν συγκρίνουμε τα επιτεύγματα των δύο αυτών πόλεων...